Zrzeczenie się spadku — w jaki sposób to zrobić?

Przyjmując za fakt historyczne stwierdzenie Benjamina Franklina, że: „Na tym świecie pewne są tylko śmierć i podatki”, warto jeszcze za życia zabezpieczyć przyszłość swojego majątku, odpowiednio się i spadkobiorców do tego przygotować, np. jak do sukcesji (szczególnie rodzinnej firmy), co pozwoli uniknąć późniejszych kłótni i sporów w rodzinie.

Zatem skoro przez całe życie nabywamy, gromadzimy, przejmujemy nieruchomości, wartościowe rzeczy materialne i niematerialne (prawo do utworu, patentu itp.), warto zatroszczyć się i o to, co się z nimi stanie po naszej śmierci.

Mając w świadomości, że spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy, wola zapisana w testamencie (jeśli był sporządzony) staje się ostateczna. Jednak jeszcze za życia można zaplanować podział majątku, zabezpieczyć interesy potencjalnych spadkobiorców, np. sporządzając umowę o zrzeczenie się dziedziczenia.

W tym artykule wyjaśniamy, co to jest umowa o zrzeczenie dziedziczenia, czego dotyczy, kto i kiedy może ją zawrzeć, a także jakie skutki wywołuje. Na koniec wyjaśnimy, że zrzeczenie się spadku a odrzucenie spadku to nie to samo, gdyż wielu myli pojęcia. Zapraszamy!

Co trzeba zrobić, aby zrzec się spadku?

Najważniejsze co należy sobie uzmysłowić, że aby mogło dojść do zrzeczenia się spadku, konieczne jest sporządzenie stosownej umowy w formie aktu notarialnego pomiędzy potencjalnym spadkobiercą ustawowym a żyjącym (przyszłym) spadkodawcą.

Zrozumienie powyższego jest o tyle istotne, że w polskim prawie, co do zasady, obowiązuje zakaz zawierania jakichkolwiek umów o spadek przyszły, ale w tym sensie, że każda umowa o spadek (w całości lub części) po osobie żyjącej, jest nieważna, o czym wprost mówi art. 1047 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.2023.1610 tj.).

Zatem spadkobiorca powołany za życia spadkodawcy do dziedziczenia na mocy testamentu, który nie chce lub nie będzie chciał przyjąć zapisanej masy spadku, może jedynie w chwili otwarcia spadku jednostronnym oświadczeniem woli (a nie umową) zdecydować przed sądem lub notariuszem, o odrzuceniu spadku.

Warto podkreślić, że nierzadko przyjęcie spadku obarczone jest dużą obawą, ryzykiem odziedziczenia długów po spadkodawcy, często przewyższających całą masę spadkową, bądź niejednokrotnie rodziny są skłócone na tyle, że nie utrzymują kontaktu za życia spadkodawcy.

W takich przypadkach mogą próbować się zrzec spadku, choć często jest to trudne z ww. powodów. Jeśli nie uda im się dojść do porozumienia — mogą skorzystać z prawa do odrzucenia spadku, lecz tu obowiązuję terminy — o czy niżej.

Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia, o czym wielu nie wie, to dobry sposób na zabezpieczenie interesów poszczególnych spadkobiorców, w przypadkach gdy np. przyszły spadkodawca podarował najstarszemu dziecku nieruchomość (dom, mieszkanie). W zamian obdarowane dziecko zgodnie z art. 1048 § 2. zrzekło się prawa do zachowku (w całości lub w części), a pozostali spadkobiercy ustawowi dziedziczą w częściach tak, jakby zrzekające się (obdarowane) dziecko nie dożyło otwarcia spadku.

Istotne co należy podkreślić, że skutkami zrzeczenia się spadku objęci są także zstępni zrzekającego się, chyba że umowie zapisano inaczej (art. 1049. § 1).

Warto również wiedzieć, że zrzeczenie się dziedziczenia nie jest definitywne i można je odwołać, lecz również jedynie za życia spadkodawcy, gdyż po jego śmierci staje się ono ostateczne i dziedziczenie z mocy ustawy nie będzie możliwe.

Zatem, aby zniwelować skutki już obowiązującego zrzeczenia, zainteresowane strony, tzn. ten, kto zrzekł się dziedziczenia i oczywiście spadkodawca, po którym zrzeczono się dziedziczenia, muszą udać się ponownie do notariusza i podpisać nową umowę w formie aktu notarialnego.

Kto dziedziczy po zrzeczeniu się spadku?

Pełen katalog uprawnionych do dziedziczenia ustawowego jest zamknięty, precyzyjnie wypunktowany w KSIĘDZE 4 Kodeksu cywilnego, w TYTULE II, który poświęcony jest dziedziczeniu ustawowemu, przy czym w art. 935 wskazano ostatniego spadkobiercę ustawowego, któremu przypadnie spadek. Jest to gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeśli nie dało się go ustalić, lub znajdowało się poza granicami kraju, będzie nim Skarb Państwa.

Jednak należy zwrócić uwagę, że niezwykle rzadko zdarza się, aby wszyscy spadkobiercy ustawowi zrzekli się spadku, tak aby konieczne było powoływanie ostatniego spadkobiorcy. Częściej już zdarza się, że rodzina, znając trudną sytuację materialną, długi spadkodawcy decyduje o odrzuceniu spadku w całości.

Ile czasu po śmierci można zrzec się spadku?

Podchwytliwe pytanie, gdyż jak opisaliśmy powyżej zrzec się spadku można tylko na podstawie umowy, którą z kolei mogą podpisać jedynie "żyjące" osoby. Po śmierci spadkodawcy, z chwilą otwarcia spadku, spadkobiorca może jedynie odrzucić spadek.

Ważne, aby skutecznie odrzucić spadek, należy dokonać tego w terminie nie później niż 6 miesięcy liczonych od dnia uzyskania informacji o śmierci spadkodawcy. Po tym czasie przyjmuje się, że przyjął spadek (wraz z długami — jeśli były).

Jaka jest różnica między zrzeczeniem a odrzuceniem spadku?

Pierwsza i najważniejsza różnica polega na tym, że zrzeczenie się spadku wymaga podpisania umowy, na treść, której muszą się zgodzić obie strony. Natomiast odrzucenie spadku wymaga jednostronnego oświadczenia woli spadkobiorcy.

Drugą różnicą, bez której de facto nie moglibyśmy mówić o zrzeczeniu się spadku, jest konieczność podpisania umowy za życia spadkodawcy, gdyż w chwili jego śmierci automatycznie otwiera się spadek. Wtedy spadkobiorca zgodnie z art. 1012. [...]"może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić."

Trzecia istotna różnica polega na tym, że odrzucenie spadku przez spadkobiorcę nie rodzi skutków dla jego zstępnych, np. jeśli syn odrzucił spadek po swoim ojcu, automatycznie uprawnione do spadku są jego dzieci, czyli wnuki spadkodawcy (i tak aż do gminy, która zrzec się nie może). Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia skutkuje wyłączeniem z dziedziczenia zstępnych spadkobiorcy, chyba że w umowie tej ustalono inaczej.